مسالک الافهام فی شرح شرائع الاسلام (کتاب)

مَسالِکُ الأفْهام فی شَرْحِ (إلی تَنْقیح) شَرائع الْإسْلام کتابی فقهی به زبان عربی، نوشته شهید ثانی (متوفای ۹۶۵ق) و از مشهورترین شروح کتاب شرائع الإسلام است. این کتاب یک دوره فقه کامل است که از کتاب طهارت شروع می‌شود و به کتاب دیات پایان می‌پذیرد. بر این اثر شروح و حواشی متعددی نگاشته شده است.

درباره مؤلف

زین‌الدین بن نورالدین علی بن احمد عاملی جُبَعی معروف به شهید ثانی از نوادگان علامه حلی و از علما و فقهای نامدار شیعه در قرن دهم هجری قمری است. کتاب الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه معروف‌ترین اثر فقهی او است. او در سال (۹۵۵ یا ۹۶۵ق) به شهادت رسید.

درباره شرایع الاسلام

شَرائعُ الإسلام فی مسائل الحَلال و الحَرام مشهور به شرایع، از آثار فقهی امامیه تألیف ابوالقاسم نجم‌الدین جعفر بن حسن هذلی، معروف به محقق حلی یا محقق اول (متوفای ۶۷۶ق). این کتاب مورد توجه فقیهان و مدرسان قرار گرفت.

ساختار

مباحث مطرح شده در جلدهای مختلف کتاب عبارتند از:

• جلد اوّل: کتاب طهارت، کتاب صلاة، کتاب زکات، کتاب خمس.
• جلد دوم: کتاب صوم، کتاب حج، کتاب عمره‌.
• جلد سوّم: کتاب جهاد و کتاب امر به معروف و نهی از منکر و کتاب تجارت‌.
• جلد چهارم: کتاب‌های رهن، مفلس، حجر، ضمان، صلح، شرکت، مضاربه‌.
• جلد پنجم: کتاب‌های مزارعه و مساقات، ودیعه و عاریه، اجاره، وکالت، وقوف و صدقات، سکنی و حبس‌.
• جلد ششم: هبات، سبق و رمایه، وصایا‌.
• جلد هفتم: کتاب نکاح.
• جلد هشتم: بقیۀ کتاب نکاح‌.
• جلد نهم: کتاب طلاق، کتاب خُلع و مُبارات، کتاب ظهار‌.
• جلد دهم: کتاب ایلاء، کتاب لعان، کتاب عتق، کتاب تدبیر و مکاتبه و استیلاد‌.
• جلد یازدهم: کتاب‌های اقرار، جعاله، أیمان، نذر، صید و ذباحه‌.
• جلد دوازدهم: کتاب‌های اطعمه و اشربه، غصب، شفعه، احیاء موات، لقطه.
• جلد سیزدهم: کتاب فرائض، کتاب قضاء‌.
• جلد چهاردهم: شامل بقیۀ کتاب قضاء، کتاب شهادات، کتاب حدود و تعزیرات‌.
• جلد پانزدهم: دنبالۀ کتاب حدود، کتاب قصاص، کتاب دیات.

حواشی و شروح

کتاب مسالک الأفهام دارای حواشی و شروح زیادی است. برخی از این حواشی و شروح عبارتند از:

1. معارج الأحکام فی شرح مسالک الأفهام و شرائع الإسلام، تألیف سید حسین بن ابراهیم قزوینی (درگذشته ۱۲۰۸ق).
2. حاشیه بر مسالک الأفهام، تألیف خود مؤلف، شهید ثانی (درگذشته ۹۶۵ق).
3. حاشیه بر مسالک الأفهام، تألیف وحید بهبهانی (درگذشته ۱۲۰۵ق) از اول مکاسب محرمه تا آخر معاطاة.
4. حاشیه بر مسالک الأفهام، تألیف مدقق شیروانی، محمد بن حسن (درگذشته ۱۰۹۸ق).
5. حاشیه بر مسالک الأفهام، تألیف میرزا ابراهیم حسینی قزوینی (متوفای ۱۱۴۹ق).
6. تبیان المسالک، شرح و حاشیه بر مسالک، تألیف بعضی از افاضل معاصران (متوفای ۱۲۰۶ق).
7. حاشیه بر مسالک الأفهام، تألیف ملا حیدر علی بن میرزا محمد بن حسن شیروانی.
8. حاشیه بر مسالک الأفهام، تألیف شیخ صالح بن محمدمهدی حائری (متوفای ۱۲۹۸ق).
9. حاشیه بر مسالک الأفهام، تألیف سید عبدالله جزائری تستری (متوفای ۱۱۷۳ق).
10. حاشیه بر مسالک الأفهام، تألیف میرزا محمد تنکابنی.

نسخه‌ها

چاپ‌های سنگی متعددی از کتاب مسالک الأفهام چاپ شده، اما به‌علت غلط‌های زیاد آنها، کتاب در دسترس بر اساس تلفیق بین نسخه‌های خطی و مقابلۀ این نسخه‌ها نوشته شده است. البته در بعضی موارد اشاره به نسخۀ دستخط شهید ثانی شده است. برخی از این نسخ بدین شرح است:

قدیمی‌ترین نسخه در کتابخانه آیت‌الله مرعشی، نسخه‌ای است که در عصر مؤلف نگاشته شده، زیرا در حواشی کتاب عبارت «منه سلّمه اللّه» وجود دارد که نشان از حیات مؤلف در زمان نگارش کتاب دارد.

نسخۀ دیگر در همان کتابخانه به‌خط دوست‌محمد بن حبیب‌الله حسینی مازندرانی بوده که در سال ۱۰۸۰ق نوشته شده است.

نسخۀ سوم در کتابخانه مرعشی از اول کتاب حج تا آخر کتاب وکالت به‌قلم نصرالله بن محمد آل‌عطاف زبیدی در سال ۹۸۲ق بوده که به‌وسیلۀ نوۀ شهید ثانی، علی بن محمد حسن بن زین‌الدین، تصحیح و مقابلۀ آن تأیید شده است.

نسخۀ چهارم از کتاب صید و ذباحه تا آخر دیات، در سال ۹۷۳ق نوشته شده و مصنف و نویسندۀ آن، این نسخه را با اصل مقابله کرده و تأیید کرده است.

نسخه‌های دیگری از مسالک الافهام در کتابخانه‌های گلپایگانی، مجلس و آستان قدس موجود است.

چاپ

مسالک الافهام با تحقیق و تصحیح گروه پژوهش بنیاد معارف اسلامی در قم و انتشارات مؤسسة المعارف الاسلامیة در ۱۴۱۳ق به چاپ رسید.

پانویس

منابع

• آقابزرگ تهرانی، الذریعه، بیروت، دار الاضواء.
• سید إعجاز حسین، کشف الحجب والأستار، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ۱۴۰۹ق.
• شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الافهام، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیة، ۱۴۱۳ق.